CENTRE D'ÉCHANGES ET DE FORMATION PRATIQUE
( C.E.F.P. )

Yillanden do gemunden fedden ñan?aanon
_______________

BAKEL – KAYES – SELIBABY

BAKEL – XAAYI – SELIBABI

B.P.9 BAKEL – Tél. 83 51 60 – Fax : 83 52 22

RAPPORT FINAL

DANTAXINDI LAGARE

Yille sababu

Kitaabe ke yille maana; n'a bogu fransen xannen di nan ri t'a yi sooninken di, kuudo sooninkan renmu beenu ga nta fransen xannen tu, i xa na katu nafa kitana gemu-xannu ma tontenu ku yi. Ado xadi a na kati sanqini sooninkon do me naxa, sere su na bogu gemu-xannu ku kanma, an n'a tu nan ti sooninkon gemu ku ya kanma, nan yille ñaamarindini nan ti be su na ku batu sere su n maxa sooxindi safandi moxon di kita.

A fillandi ken ni ya; o maate ti xibaare ya yi ken ga ni nan ti: sooninkon yogonu wa no i ma bogu gemu-xannu dabarinden xala, i kun wa yi nan golli ti fo xason ya yi harisa. Fin be da ken sababu; ken ni ya tuwaaxu ga nt'i maxa fransen xannen di, ken ya ni o ti: o na faayi n'a yilla katta sooninken ?a, ma i xana kati beran kitana katta sooninkaaxu wuruginden ?a.

O wa safandaanon do xaran?aanon su ñontono katta safaye ke yi, gelli xa ga na dofontaaxun ma juumeye ?ari, noquni beeni; xa na o maatendi jewoye di {na toxoti tinmeyen na Alla baane ya da}.

Roraqe

Yillanden do gemunden fedden ñan?aanon da meeñi xasu 11 ndi / 27 katt'a 30, meeñiyen yi sooninkan xanne gemu-xannun tontenun ya kanma, ado jamaane su seeganun tewoyen ?a, gelli Mali Moritaane do Senegaali. ke meeñiye tewaanon su ni xangumun(xan-tuwaanon) ya yi, mareye, xotti dabaraano, soro ya ni i tuyinton ga ni ti; i dudoxoteyen ?a yinmen xannu ku noxon di; i ga bogu gelli Nuwakshot moyisi, do Dakkaar moyisin do Sent-Luis moyisi, do nan giri D.A.E.B. ( Direction Nationale de l'Alphabétisation Fonctionnelle et de la Linguistique Appliquée ) Mali, do l'I.L.N ( Institut des Langues Nationales ) Moritaane, do xannun feddu : U.N.A.L. ( Sénégal ), A.M.P.L.C.S. (Mauritanie), A.P.S. ( France ), nan kahu O.N.G fo gabe, do wuruginden kafonu gelli ku debu sikki di.

Tewaanon da bito naxati ya ña gollini, ñaxalin do sewoyen di, ado dudoxoteyen do safandi xullen ?a, I d'I yinmun ro geesunden wure katta don?an ?a, i sehe sahandi moxonun me-sooxiyen kanma. Ken yan daga ñame ti jaabi be ga riini koyi axa yi deri riyinto ku di.

Kuudo kun jaabinun ñame, jaman (sappa) taxandi katta sorobanu sikki, a ga yinmankaaxunu ti daronden ?a; Jaman Baccili, Ujeri Maxan Dansoxo, Mamadu Jallo, ado xadi saagandaano ma sabatindaanon xa wa no; Anna-Mari Jan?ine, Laasana Jallo do Yaxub Fofana.

Gollun wuru kundun ya yi korosindaana Xaranmoxo Usman Musa Jagana gelli Nuakshot moyisin ?a, haqiliranun telen?ondaana me yi Aliu Kisima Tanja do Amadu Jallo, yinmenu, meerabatunda ma siitinda, do xotti gankaaxun deemandaanon seega C.E.F.P.

Golle be xa ga saaron di yilleyen do safanden kanma, soroba gelli suufenu 11 , a yinmankaaxu ti Mamadu Jimera a ñenge do jaabin batunden ?a, taaxe ke noxon di Bakeli.

Sooninkan xottun ni : 26 ya

I faayi ku

1- xottu xooro:

A B C D E F G H I J K L M N Ñ ? O P Q R S T U W Y X.

2- Xottu miso:

a b c d e f g h i j k l m n ñ ? o p q r s t u w y x

1- Nuxunkon?en safe moxon taagumansende [m, p, b] kaane.

Tewaanon su maxagemu, nanti ku mentaalinu xo:

Kanbe

Kanpe

Tanme

I sigiru nuxunkon?en ni (N) ya. Ken kun?a, i gana yi kon?ini, i wa miilene ma ñengene soomon filli naxankon?e, i ga ro ke be kaane, saabu da nuxunkon?e (N) a wa yillene katti (m) kon?en bire.

Xa; a kon?inten ya ga mugini, a sabati nan ti: nuxunkon?en safanden wa ñaana ti (N) ku sigira kon?into yi. Xo:

Kanbe / Kanpe

Tanme / Sanba

2- M, ? nuxunkon?e taagumansende, fo joppanton di.

Koriye da, fo joppanton sigirun xawarannaaxun da, temu / temme, kuudo a do sigira fanan nan gemu xanne yi, A sabati nan ti o na tenmen saha ti nuxunkon?e, bicca ti n'a lasiligankaaxu.

Ken moxo ya ni a gan xawa safene ti kon?o bicca ti ko??o.

3- Kon?i moxonu yogoni taagumansendi moxo sefon jokkirani.

A sabati nan ti ken noqu, kabanden nan ñan?i, yilleyu yogonu kanma, kuudo sefen lasilin nan maxa bono.

Xo: In fare, [a kon?i moxo in pare ]

In haare, [a kon?i moxo in paare ]

In renme, [a kon?i moxo in lenme ]

In si, [a kon?i moxo in ci ]

In watte, [a kon?i moxo an ?atte ]

In xanne, [a kon?i moxo in qanne ]

In yaaxe, [a kon?i moxo in ñaaxe ]

Kon?un tinmanton meerabatunten faayi: F, H, R, S, W, X, Y.

4- Xottun fuutunden taagumanende, sefe baanen noxo.

Sigiri gillun sabatiye sooninkan xannen di, do i gaboyen nafantaaxu, sigiri gillun fuutunde taagumansende a ña laajamiyen ?a.

Sigirun giiloyen taagumansenden w'o deemana, n'o bogu mexe di safanden ?a.

Xo: a kanu (il a peur) he is afraid

A kanu (ses maisons) his houses

Ku noqunu fuutunden wa waajibini.

Ka kaanu

Te teenu

Ta taanu

5- Duran ceexen do naxan ceexen taagumansende (du, me)

(Du) do (me) nta tukkene gollen ?a bada, na toxoti duran ceexenu ya ni, golli sabatinto digaamen noxo.

Xo: an du tanga

Xa da me mara.

6- (R) ma (L) me faraaxunden taagumansen

A sabati nan ti xotten w'i funen batte wuttu, biranbe a gan rawa yi.

Ken kun?a; xottu yogonu ra nta faraaxini. Haqatini yogonu xottu filli (2) m'a gan gaba ken ?a, a rawa sikki do ken golle yi, kun sigi dingiranu meenu.

A bara, a wa balla

A giri, a wa gilli.

7- ( N ) taagumanse, a nda sigiren botu.

I gemu a di nan ti tattun sikki nan fate bakka me yi, bawono digaamen lasilin ni sikko ya.

Xo: O nan daga

A wa ñaana, O n daga, (a fo deppe).

8- (N) taagumansende, merabatunde (nda) do kabanden yillankuppeye (nta) ma (ntaxa).

Tewaanon d'a korosi nan ti ( da ) do ( nda ) xannen sefo yogonu ya ni I nta baana, kuudo nan bogu sankoyi, bire su digaamen noxo, o ga katta ( ga na ) saagana ( nda ) batte ?a su, ken kun?a ( nda ) w'o maxa.

A tillasaageyen ?a (da) w'o maxa.

Xo: a) leminen da ri, an na in xiri.

Leminen ga na ri, an n'in xiri.

•  Leminen da a xiri.

(nta) do ( ntaxa ) a sabati nanti; I n toxo i moxo.

9- (N) taagumansenden faraaxuye.

(n daga ) (in daga ).

Tuumayinne kaane ( N ) wa sabatini digaamen ( noxon d'a joppaade ) sikke ga ma ñan?i, ( in ) ya sahe moxon nan kande. Xo: in wa yigene, a d' in katu. Ku yan kande (n) kaane.

10- Sefen tinmanden d'a defonde.

A da a katu, ma; a d'a katu.

I da sefon tinmanton sembendi, kuudo kisiyen nan ña ñaxatin ?a (ñaxamin). cv. Xannen saha moxo sankuyi gabe wa no.

Xo: Siidi do a daga. Siidi d'a daga.

Sanba da a katu Sanba d'a katu.

D'a nu ku filli (2) be ga ñaxamin riitini; A sabati nan ti i na sefe tinmanton ya safa.

•  xx, qq, ma q, a taagumansende.

Sefen xeñexeñenden d'a koyi o yi nanti : ke xotte safanden d'a kon?i moxon wa roono me di, (laabeyin-balaaxu).

Newondinde muuriye da, ado maxagemme xannen kon?e d'a safande, (q) xananten ya nehenni, a do sigirun ?a na meeñi, ken moxo ya ni xadi a do nuxunkon?e. A yan fasu (x) kasappe ke yi. Xo:

Fanqe

Feqe

Xoqe.

•  (wa) ma (?a) taagumansende.

(wa) safemoxon sabati, biranbe xannen ga dun?e (?a ) joppeyen ?a, a do xadi ( wa ) taagumansenden w'o deemana, kuudo o na katu golli joppanten fatanfansini. Xo:

A wa deben ?a.

An wa deben ?a .

An wa yigene.

A wa xarene [ti -?a-.]

13- Sigiri yilleyen taagumansende.

Sigiri yilleye gaboye xannen noxo, ken ya sigi a safe moxon daaxaranqara. Xo:

Sug o yinmen faayi.

Sug u yinmen faayi.

Ku dingiranu filli wure bogu meyi ti sigirun yillan-kuppeyen ?a (O) do (U) sugo ya.

•  Nuxunkon?en sugande [ñ, nya, ma n].

Kon?en nan xawa safene ti xotti baane ya, bawono xotti gabon ma xawa kon-baanen sigiran wuttu.

Ken kun?a (ñ) n wa daxaranqarana o maxa. Bawo an wa ñiini a wa tibaabun xannu yogonu di, ado a wa ñiini wallaxani [walahanun] ?a (keyboard) (clavier).

Ganta ke (n) be yogonu ga riiti a yi, a rawa gemman-balaaxun saarana, xaranlanin do sahandiranun ?a.

•  Digaamen taxandu:

15.1- korosinde be ga do digaamen kafumanden batte, n'i booxo bakka me yi ti xiire ma a ga feti.

15.1, 1- kuudo na sigirun meerabatundi me yi, I ñaamarindi o na digan xottun bogu me yi, m'o na waase digan taaxunto gillu.

Xo: yitti renme

Kitaabin konpe.

15. 1, 2- Funbe ga do guda dottinto (yerento) digan xottun bogumanton ya ni, yereyen ya na ken koyini an ?a. Xo:

Kan doroke kan?en doroke.

15. 1, 3- Funbe ga do digan meerabatuntan-balini, digan taaxunton jokkini me yi ti xiiriyen ya yi xo: Barama-keba.

15. 1, 4 – Dottiyi gabon xa kaara, digan taaxunten wa ñaana sefe baane xo:

Kinsiga --- kiyen sigira

Kinxenna --- kiyen xenura

Faringije --- fare be ga gijinbene.

15. 1, 5- Noqu su digan taaxunten fana ga ni gollen ?a, I filli wa tokkini me yi ga feti xiiriye yi. Xo:

Karawatte --- Kara watte

Yigeyille --- yige yille

Soyifo --- soyi fo

Wuruyaaxe --- wuru yaaxe.

15. 1, 6- Biranbe digan taaxunten fanan ga ni guda baana dunke. I wa tokkini me yi ti xiiri tokkinte. Xo:

Fa-dere --- fa dere

Me-faayinde --- me faayinde

Du-kutunde --- du kutunde

Korosinde;

Dinma be giiloyen ?a na bange digan taaxunten taaxunde di, a tattun su ga da me wari a taagumansenden wa daaxaranxan?a kundu. Xo: taarangode --- ta ra gode.

15. 1, 7- Digan taaxunto beenu ga jokkini me yi ti du+(n), ra+(n), maxa+(n) a wa safene sefe baane xo:

Gundunselin?e --- gunnen selin?e

Kittirangode --- kittin gode

Killimaxansaqaana --- killin saqaana

Taaragode --- ta gode

Ken moxo ya ni (n) ga na ñi maxankuton digan taaxunten noxo. Xo:

Ta xulle === ta n xulle

Fata binne === fata n binne.

Ma jaatenma: tanfillo, tansikko, tannaxato do taabaane.

15. 1, 8- ku jaatu; tanpille, tanjikke tandume, tankabe, ku kaaron filli nta jokkini me yi ti xiiriye, bawono sooninken kon?aanan nta ku tu digan taaxunto.

Ken moxo baane ya ni sooninkan xan kon?aana su nta lenki koota ke, a ga ku ragana digan taaxunto. Ken kun?a [tanfille] do [tansikke] I kon?un yilleyen wa daaxaranqarene nan ña [tanpille], [tanjikke].

•  Ceexu

16.1- Doono / do no.

Doono sefe baanen ya ni, a safene kundu ya. Gonbon?en maxagemunden guda baana dunkon di, haqilen toxxen wa ñaana fuutunden kanma.

Ke ceexe (doono) ado (do no) I wuren nta baana xo:

Daga doono

Bogu do no m'an w'a walla.

16.2- Yugusire, texuxoore do mexesaage. A do fowofo ga xo ku moxon ?a, I tukkanton ya na me ya, bari toxo baanen ya ni.

16.3- [Ganta] sefe baane, nxa ado [ga nta] bogu me wure, natoxoti a teyinnen ya ni [ga na] dingiranun yogonu. Xo:

O ri ganta Xunba bara yillene

I ga nta dagana o nan yige.

16.4- [Manta] sefe baane ya ni, ado [ma nta] sefo filli i wuren nta baana. Xo:

O su yige manta Gundo

M'a na m'a nta = m'a na ña m'a nta ña.

16.5- [Manime] a wa safene sefe baane.

16.6- Dubaane, dundare, dusagoone; I tukkene me yi ya n'a ñi xiire fe. Natoxoti wure baanen ya ni.

Dubaane (du) a garo sefen noqu su i jokkini me yi ya, bawo guda baanen ya ni fuutunden nta tuyini.

16. 7- Ra wa yi, ra nta yi, i ga ña noqu su tattun sikki ya ni, I nta tokkini me yi.

17- Fillande (Sefe)

17.1- Sefen fillanden ni biranbe, a tattun filli ga wure baane ya kinni, wuren ra nta kitene ga feti i filli ya yi, ken noqu i wa jokkini me yi a ga ma ña ti xiiriye yi. Xo:

A ga giri xenqo a toxo tiiritaarana,

Tiiritaaraye, tiiritaarante.

Ganta biranbe gollen wa na yi saage saagene, tattun su n'i baane ya i nta tukkene me yi. Xo:

Kutu kutu, soppi soppi.

A da tiyen kutu kutu, a da yitten soppi soppi.

Digaamen tattun filli booxeye bakka me yi, ken ya n'a koyini nan ti saageyen ña gollen ?a. Xa dinma be a ga ri na toxo ya kini golle ke ya, ma an n'i tukka me yi ya. Xo: kutukutunde, wuruwuruye.

17.2- Taxadiganken kaara.

Koota wo koota / debe wo debe / Sere wo sere. Do ku meenu …………

Tattun sikki su bogumanton ya na me yi.

•  Lasilingankaaxu.

Lasilinganken sefen jokkini i lasilin ?a bada a ga feti xiiriye yi, ken dinma gelli sefen fana, guda baanen ya ga ni a fuutunten ga ni jokkinden falle, ma an n'a taagumanse ya. Xo:

Kaagume / debigume / alkitaabiganke / minira.

Dingira be (raxe) ga kon?i no, o gollen wa terene noqunun setunden kanma noqu noqu. Ke noqu, I filli wa jokkini me yi na a ñi xiiriye fe, sefen fana ga ni gollen ?a.

Xo: yige raxe === yigeraxe

Mini raxe === minraxe.

•  Dingira xerexerento,

Renme, a na fiinin filli ya naxa, lasilin do taaxunde (jokkinde), gemme ña nanti a ga na jokki tatte su ya, a wa jokkini a yi, na botundi ti (n) nan yille (r) xa yillana (l). Xo: yitte renme ===== yittinlenme. / Kiidi renme ==== kiidinlenme.

Baatara renme ==== bataranlenme. / Birinbira renme ==== birinbiranlenme.

SAPPAN DANTAXIYE T.4

Taraatan do Araaban koota, sappan da meeñi suufu 11, I ga xerexere xasu 11 ndi /27/1995, kuudo i na sinme do maxagemme setunte, gelli taaxu beenu ga ña nowanburun xaso 27/ 28/ 29/ 30, Mamadu Jinmera xirisaaxun di.

Taaxun minnan sinmanden falle, ado Fransi fedden nata; nan ti i wa duroxotoyen xenpan ñaana, nan dangi sooninkan xannen safanden gemuxan dare (tonte) nooron su ga gemu a kanma, sappan jon?e koyiyen ñaana, xoteyu beenu ga kafon (kappe) kanma, kuudo a xannen wuruginde d'a naame, saage nan jaatendi feddun maxa kun ga ken golle yi. a falle a yille golliñan moxon do golliñan tere killu beenu i ga bakka t'i ya, kuudo na waalen wutu gollen di.

Fo be ga do xotoyun batte, sappan da kun bangandi:

•  Naamen do xannen sankuye feregaanon renmun maxa.

•  Safayun do sanqindi foonu ga nta sooninkon maxa.

•  Fo ga nta sooninkon tuwaanon maxa i ga wurunu katta ke be yi.

•  Sooninkon xaran?undaanon d'i xaranmoxonun roxoyen d'i kontoye, ado yaaxanqaro tuwaaxu yogoni ya. (Xannen tuwaaxu Senegal ).

Sappa ke d'a xanu i na safare kita ku jangironu su yi; feregaanon renmu, I da sabatindi nan ti na sappa taaxundi, a ga ku lemunu wuttu nan daga bogu t'i ya Fransi ma Afriki, ado na lemunun seerandi do n'i mugundi xannen do naamen ?a.

Kafini ken ?a, sappa ke yille a sinmana xadi na wundunden ña, saarano beenu taaxunton ga Fransi, ti xibaarindi kayiti(dere), ado biisanlenmaaxu i ga na ri kaara.

Funbe ga do safande do xibaare sanqinde, sappan d'a koyi i n xawa safandi fedde sigindini Bakeli (CEFP) kuudo ken na katu ñaana, I na xaranmoxonu filli wutu sooninkan jamaanun di, kun xaranmoxonu na sigi ti kun gollu ya.

Funbe ga do jagande, sappan ñaamarindi na kafumande ña jamaanu ku su moxon ?a ?unan?u(Dangumaanu) do bayinun do masalan?u do taalinun do digan-xooro ado suugu, o ga da kun xeye o kaanankon ?a, gelli xannen do naamen do maarinde, kuudo nan katu tuwaaxun mara do kitaabin konpe sigindini.

Fin lagare, fi be ga do xaranmoxonun do xaran?undaanon xaran?unde, ado xaranmoxo do yaaxaranqaro loqen su ya. Sappan yille ñaamarindini na xaran dare dabari, xaran?undaanon do xaranmoxonun gollen tere killen ga ken di.

Ke be su ga kon?i saasa, I yaaxe ra nta bakka, ga feti o ga d'o kittun ya kini me yi, ti surumaadu do naaburu do soron yinmenu.

Ken moxo baane ya ni xadi, sappa ke da soron yokkoyinbalaaxun (ñeroyinbalaaxu) koyi xannen wuruginden di, ken ?a ni beesu duroxotontaaxun d'a haqilen xooroye xannen da.

Tuwaaxunun muurunden d'a kafumanden ni be su gollen ya ni, I ga ña noqu su, I su guujiran wa ñaana Wagadu Jiida.

Xaranlenmo xa do muurundaano, be su gollen wa ñaana loqe be an gollen ga ken kanma, ado sinmeye su ga sooninkon nafana.

Yoro Silla ka be ga sikki do xannun batte Moritaane, Abdarahaman Tarawore a ga Senegal DAEB, m'i xa ga ri safayen jonkon xa yaaxe muuru, safanden yinme xalifanten wa Usman Jinmera TOSTAN.

Ku gollu su m'i ga d'i xotondi jamaane su ya kuudo i na manakunmu kita (xalisi), safandaanon xa soroba nan xawa yaaxe kitana i golliñan moxon ?a, kuudo duuda manakun kite moxon ?a.

Goollun su noxon ?a i da me-deemandi jama kita suufu tunmi, I da ken toxora: Siitindi Sappa Siginte do Gemu-xannu (S.S.S.G).

Suufu beenu ga sugandi I ya faayi ku:

•  Siitinda: Aliu k. Tanja (CEFP).

•  Tonjali (dunten?e): Usman Bajane Jinmera (TOSTAN).

•  Senegal kingen ligaana: Mamadu Jallo (DAEB).

•  Mali kingen ligaana: Kaba Jaawara (DNAFLA).

•  Moritaane kingen ligaana: Laasana Jallo (ILN).

•  Fransi kingen ligaana: Dulo Fofana (APS).

Ma i ga ri gollun yaaxe muuru siine dangiyen falle.

Dantaxinda

Usman Bajane Jinmera.

Ku ni o ga da sefo beenu yilla katta sooninken ?a, gappe ke noxon di, na wure muuru i ya sooninken di, i do ke be ga gemme me yi, n'i ña ken ?a.

Sefon yogonu yillanto:

Notation = taagumansende

Malgr é = koriyeda

Ambiguït é = sankuye

Notion = taagumanse

Elément = tatte

Subordination = meerabatunde

Participant = tewaana

Remarque = korosinde (korosi)

Morphème = sefe

Entité = jon?a

Riguer = kandene

Adopt ée =

Nuance = laabeyinbalaaxu

Analyse = xe ñ exe ñ ende (bejebejende)

Alternance vocalique = sigirun yilleye

Pertinace =

Diagraphes = sigiru kafumanto

Creation = kuti yinme nan ri t'a yi.

Liste des noms = toxonun dare

Structure = gollu

Rapport = dantaxinde

Commission = sappa

La composition = taxande

Terme = digan xottu

Syllabe = guda

Les noms composes = digan taaxunto, digan tokkinto.

S'imposer = daaxaranxara

Numérale = jaatenma

Locuteur = kon?aana

Dialecte = xannu

Les figements = ceexu

Règle = gonbon?e

Redoublement = fillande

Formation = setunde

Cependant = ganta biranbe

Distributif = tarandiganke

La dérivation = lasiliganke

Particulier = xerexereye

Objectif = jelen?a

Délégation = fedde

Souhaite = nata

Communauté = kafo

Organisation = fedde

La sucée = waale

Recherche = jagande, muurunde

Banque de donnée = tuwaaxun mara

Bibliothèque = kitaabin konpe

Domaine = loqe

Fond = mananku

Secrétaire = tonjali

Ganta = sauf

Ga nta = ne …… pas, négation.

Ma a na m'a nta (tan do ma) = peut être

Tiiritaarana = vertigineux

Tiiritaarante = vertigineux

Tiiritaaraye = vertige

Kitaabe ke yillanden ñame xasu 03ndi/ 23 / 2006 Keeri Misira Jamaanen di (Caire Egypte). A laxamisan koota.

Gappe (kitaabe) ke yillandaano katta sooninkan xannen ?a:

Madibiramu Kante Sooninkon Maarinden Kafon Yinmanke (xirise) Ejipt, nan bogu Tiringa Maarenna Xaayi mara Mali jamaanen di.

Mohanmadu Salle Gasanma Sooninkon Maarinden Kafon Naamen figume Ejipt, nan bogu Tanbaxaara Jaahunu Xaayi mara Mali jamaanen di.

Laasana Sanqare Sooninkon Maarinden Kafon sellan figume Ejipt, nan bogu Kun?eni Gajaaga Bakeli mara Senegal jamaanen di.

I su ni ranlenmo yi Ejipt jamaanen di.