Kore
Koren: ni an kaadunkon ya, ku beenu biraadon waajibinten ga an kanma, an d'I birandini.
Kun wa gelli: yaqe, renyigu, renyaxaru. Xa sooninkon kore nta xenpene ku bane yi, sooninkan ka; an ?a na daga an w'a ñiini soro wa ka baanen ?a, I tini: in faaba do an faaba,[o haabanu wa haabe yi, o su na kisima baane ya yi]. yogonun xa wa tini: in kisima d'an kisima,[o kisimanu wa faabe yi, o su na xooxo baane ya yi].
Watunte(watte)
Tunka Maxa wait, gelli a nan ña Wujeri Maxa yi koota be, ke watte me ma demu a ragana. Watten ñan?oyi buraaxun maxa, hari a ra nta gilli nan sigi, a ra nta du-yigandini. Ma koota yogo yi i ga da me kuta a kanma, yogonu t'a kara, yogonun xa ti a wa yonki di(birene).
A yaqe Kanja laasame! Laasameye su xenpa, xa; kamanna kallan?unten ya ni i fiinun moxon tu, a da Wujeri Maxan bogu ke watti bure di, n'a ña xo a ga ma demu watini.
Watten ni mani?
Watten: ni fo ya Alla ga i komen jaarabini t'a yi, n'an wurebaga, n'an faayi gelli an ga saagene bakka fo buriñan?en di[juumeye], maaxa n'an faayi gelli an ga toxxo a kille ke kanma, bawo a ga da fonnansiraaxu be ña an da gelli; an ga ma ña fisirin?alle yi.
Maxan: ni kuren yinmanken ya yi, ke be ga kuren geesunu, a ñi sooninkon maxa gelli Wagadu tunkaaxun kiye, xa saasa; a ña sooninkon maxa toxo kaawante.
Watte, jangiro, xajeye
Watunte, jangirante, xajente
Sahare, yitte
Alla, harina, harino, kamanne
Fisirin?alle; sooninkon ti: ‘' fisirin?allen muson ni doroken ya, a rondi koota a na sinme an ?a, a booxe koota a na sinme an ?a, a sedi koota a na sinme an ?a''.
Wuruho kurunba [?iñadun-fuure]
Lenki ni fuuren dangi kootan ya yi, debinlenme yogo ya ni ke yi, fuure ke dangini t'a yi, debe ke toxon ya ni: Jaamu. Huure ke giri gelli suxuba ke, mexen 7:15 [mexen ñeerun ga dangi ti saqo tanmi do karago], a dasuxuba hanan su ña wurunu ma beeteyen bire, fuuren ronten faayi Jaamu, a d'i nuxun gille, ado huuron gabon tokkinton ga do me yi, i wa katti ma huuro seegi, a ga roono deben di a wayi n'i tan morandi fonne-fonne! Ma a ga riini sigi sigira ?a, na fonlaqun wuñi, soron nan kite na palanteerinun baahun yanqandi.
Soron su wa direne katta a yi, i do i xobe hoonu; yitti renmun do ñexen soronten d'a biyinte, makka biyinten do xeela, kiyen do juxuna barabarante, yogonun xa do jeye, xoolin?e, menten?e, sere su w'I xallen gaagana.
Fuure dunkon xa d'i yinmun bagandi do palanteerinun ?a, i ga a mulla nan xobe jaagundaanon ?a, i wa xobefoonun jonkonun tirinden ñaana, yogonu wa xobene yogonu wa faayindini.
Saqo [15] dangi halle, fuuren da korone taanu sikki ña, ken falle nan manqan xooro bagandi, dinkan daganten faayi !! yinkolla baanen wayi na fooro manime xiiri, a ga xo ninginanga dagante !!
Ke fuure ya ni ?iñadun-fuure ma don?an-fuure, a killen dabarinten ga ni ti mexen ?a, tattun filli ya ni, i hilli naxan wa da jaara baane me yi, huuron gabon rawa tokkini yinkolla baanen ?a a g'i xiirini.
Soxaano
Banjugu: gunbu ku yiriginma na kanmoxo ? bawolenki ni inke koota hanan ya yi.
Kantara: ah ! ba naanu ku yiriginman wa xo; I tanpinton ya ni, a wa xo kiineye ke sokkin xoto ke ya ni.
Banjugu: Eeh ! i tanpini ya yirigi bawoni kiineye ke i da gunnen su biyi, naanun ñi birene yitti derun baane ya.
Kantara : Kaba ! a soobe riini do naanun batte. An doroken xa?
Kaba: in d'a wara daaxan wure, jabaren yan ñi in wa; ken ya ni in ga d'a bagandi.
Banjugu: Seega! Daqun wa an wa? Kaba n daga jin wutu.
Seega: Ayi! Danqun nt'in wa. Baaba! An ?a na daga kaanun di; ti yigandi wutaanon na kuruma, I nmaxa leele, dullen d'inke raga gelle wacca.
[[ Banjugu lemunun taxandi i teenun filli ya do me naxa, ku beenu ga soxono ti naanun ?a, kun wa makkan ten di, kuttun daga ñenekon ten di]].
Banjugu = faabe. Kantara = gida xoore . Seega = naxando . Kaba = xoxona buccinne . Xanbanna . Gunbo nan yigo . Soobe,kuruma, jewondi . Jabare, futiji . Wacca, saasa . Tonge . Pandi . Yide, sagaade . Juwu . Soxode . Saaro . . Ginge . Makka . Ñeneko . Suuma . Sooge . Mangañe . Ciga, tiga . Cigandeppe .
Debixoore
Debixooren: ni noqu ya, seren xabilan su gaa no, soron gabon ya na meñiini debixooren di, howoho do hooho nta bogura yi, xannun gabon xa soron ya ni, xo: ke
ni Sooninke, ke ni Fulle, ke ni Banbara, d'i me tana, i ga kappa me yi nan taaxu debixooren ?a.
Debixooren do debinlenme bogu meedi ti jaman gaboyen ?a, xooroye, do tagandi moxo. Dibixooren di an wa sankansonu ?alla, na wutu gelli xubun filli me kanma ma sikko ma naxato ma finbe gan gaba ken ?a.
Debixooren killun xooren ni, I telen?onten ni, wuron ?a na ro debixooren ban?en su wa ñaana ti xuraye, n'a sababun ña fitollen wa do ban?en su yi, wuruhon xa gaben wa no diinanta debinlenmen ?a.
Xanbanna:
Xabila, xille. Debixoore # debinlenme . Sankanso; ken ni na xubun ya taga me kanma. Kille. Bedde, bedda.
Soxo debe
Soxo-deben: ni soron ga giri nan daga debe be taaxundi do soxen batte, soro yogonu na setu xaaxo ?a nan yanqa kiineye ?a. Xa yogonun nta yanqana kun na non ?a ya kudayi.
Soxodeben fo gabe na xoroban ya kaaran ?a, ma gidin kaara.
Ke soxodebe be g'o maxa kundu, a banbuxun di gidi gillen wa no, yittun do sokkun ga yi na giden kanma su raga. A saahelin di han?en wa n, don?anfuuren wa dangini i do fan?en naxa.
Xaaxon ?a na kiñe; sokkin xayen do yitti nerinto nan kahu deben tiba haranfarun ?a, faranfaroye xenpa! Gallun wa do deben kaaro ?a, i d'i yilli haranfaro, melli haranfaron xa wa kaanun yoorini.
Soxodeben na kundu ya a d'i fanka sennen do fanka mullu, ga wurunu.
Royen koota; suxuba
Lemunun wa do Deben beddun su, killun kanma, bakka do kaanun do gallun ?a, fatanbinnira lemunu, fo xooron do buccunnun yigun do yaxaru, i su wa ten?ene katta xarallan ?a.
I wa katta xarankonpon ?a, i ñaxalinton. Xa fo tugunnun do xaranlen kurunbon jotinto: bawo i bogu kaanun di, do i wa laatono saaranon ?a, I xama demu ken ?a.
Gidanyigun do gidanyaxarun wa xoxonon kittun ragana, i raga nta terene siri. Nxa koota yogo ku ya n'i du-den?ene xarallan ?a, I ga wurunu do killun ?a, I yan riini ña xaranlen xooron ?a.
Fin be ga d'o xaralla ke haranfarondi ken ni: a bili ke ya, a su kurunba a g'o kiyen do kanmen ?a. A tagayun su betexenten ya ni ti tuxa xullen do doori binne, a jagonten faranfare, xo mani fo !!!
Mexen tanmun [M10] ?a na kiñe, I wa bakka tuumayen ?a, nan sanga yitti gemunto ku wuru, i do i fuugi timi lin?u, i wa riini na fonne tuuma, I na wuccinne sanga.
Jaagundaanon xa wa taaxunu do yittun wure, i d'i yitti renmun do i yigandu.
Digaamu beenu ga dangini i do me naxa, royen kootan ?a:
[[soxen ñi o ku karini yirigi]] yogo digaame.
[[ yigon, an xooro de!]]fo xooren wayi n'a ko fo tugunnen da.
[[ xaranmoxo ke wa xo a siren ni, a mullen xa ni]] I wa ke konno me da.
Beesu wayi na i xaaxon maxankoni, I menjan?un da, ke be ga tere, do ke be ga yille i maarenme ne, xaran?allen noxon di. Ku beenu xa ga ñi da xañe ma togo , kun xa w'i xallen kon?o, I na a kara soyendi !!!.
Sere su wa i kaara wuttu masallan di, royen kootan ?a, I ñaxalinto….
Xaran?en tonjali ga daga bogu debin renme yogo, i ga da ke safa a kanma.
Ti: ‘' i daga Afiriki fuura kanpinten ya di – Air Afiriki - , a d'i yanqandi bera yogo yi non ?a, i ro woton di katta xarallanun yogonu nan daga i faayi, Tonjali ke digaamu non ?a, a ti;(( bire su i na kisiyen ya mulla duna di do debun noxon ?a, a ti; i wa gundunkon jaaranden xa mulla)).
I kiñe non ?a suxuba hanan ya yi, deben d'i killin raqu haranfaru, ado i tiba gemunto. Lanbanlen gemunton wa do killen kaaron filli ya,yitti xooron ga do i raqen ?a dagana, xo seren ya ga d'i lori! Kanmen w'i yanqini bire su.
Deben ro raqen ?a; korosindaanon wa taaxunu killen kaaron filli ya. Yigu xason taaxunton wa Koran kanma, i wa masala.
Xaranlenmun ga bogu beeteyen biren ?a, ken da a ñi mexen tanmun dangi ti 30 saqa, xaranlenmon wa do kille kaaron ?a, xaranlenmon wayi na tonjalin do i soron kuuñi.
Xaranlenmon da sappan sigindi do xarallan naaxon kaaran ?a, a yitti gemunton ku wure, kun ?a ni xo; Jabiibe, lenburu do papakayi tin?un do mango. Ado nellen ?a na kiñe, kiyen ?a na yi riini xenu yittun falle xoroban di, ken ?a na ña deben wa kudene, an nta manqan?e su mukku, ma yittun xannen bane fanken g'i yonkono.
Yaxannan soraana
Lenki xaranlan dagayen nta Kanku maxa, a d'a xanu i n'i ma deema sorene, saaxen wa sikk'a kaaran ?a, n'a moxon koy'a yi.
Saaxen da baraman taaxu yinben ?a, na ten r'a di Kanku wayi na jaban kutu do menten?e. Ken falle a da selin ciyen r'a di, tiyen ga ñaañe honne, wuccinne a da jaban do menten?en yill'a di.
Saaxen ti:[[ keta an n'a wara wuccinne a do tiyen ken ñaxati, an naari foronto xayen yogo r'a di]].
Kanku tenkunten wayi n'i ma terinka, kuudo; a na kati gotono soronden di.
Kendi saaxen ti; [[ Kanku jin ro cigadegen ?a, an n'a xooti, ken falle an n'a yill'a di. An na tox'a faayini ma a gan moyi, inke wa riini maaron dabari, kundu ya ni in renme an gollen siro. An rawa da sanga, an na toxo riin'a haayi]].
Yiraxata biren ri, yigandun bogu nan taaxu, maxahon lin?o, Kanku haabawayi n'a maama, t'a maxafon lin?o.
Soxo masi (tonge)
Suxuba su, Jaaje wa da soxoran ?a gelli siino tanmi, suxuba ke Jaaje ga giri, a da soxo masi yogo ñi sikki ganlaqen ?a, a da faaben tirindi ti ko xallen ni? Faaben ti: fedden yan da bagandi, n'a riiti ti: an na soxo t'a yi, ken ña ñaxali xoore yi Jaaje maxa, bawo a ñi soxono ti masin ?a, a ga ñi Faransi soxo debe yogo yi.
Mexen seegu; Jaaje ga yige a daga ro soxohon noxon ?a, katta gunnen ?a. A daga na soxen joppa ti masin ?a, a wa soxono a wa xibaari terinkene, masin noxon di, barini Rajon ya n'a noxon di.
Soxo masi ke mexon (biron) seegi ga ke be garajana, ganni ma tongin rengumu na bito tanmi do karago ya ñaan'a yi, ken ya ni soron ga me saamana masi ke yi, baane su ti; in te, Jaaje kirana soxono ya, a nta tuumana ma yigebire ma salli biru.
Soxo masi ke gollen feti soxen baane, a gollen nan gaba; a wa saasandini na ten ñagamen kafumeyi, a wa naaxon ten xa dabarini n'a gemundi, a rawa yillen katta n'a xurandi, nan yille ñagamen su saasana bakka'a yi, o n da yilli hunsen ro booton di o na yill'a ganana ti masi ke yi xadi, bawo huura dinka w'a yi, a gan ken xiirini.
A nafan su ra nta konini nan ñame.
Afiriki [Fatanbinnira]
Afiriki: Afiriki ni duna tatti fillandin ya yi xooreyen di, ?iñe ke kanma [ Aasi ya ni tattun fo ta ?a]. Afiriki kinqinnan ban?en wa wuttu Atilanti Yooran ya yi, nan daga a wara Hindi Yooran ?a, a kinbakka ban?e, Geeji naxando wa do a saahelin ban?en ?a, Geeji dunbe wa do a kinbakkansaahelin ?a. Afiriki na gelli duna tattun karagi ya di.
Afiriki xooroyen ni 30,300,000 kilometara danpilla [km 2 ]
Afiriki seren wa dagana; 551 miliwo taaxaana.
Jamaanu: 53 jamaane ya na Afiriki ?iñen kanma.
Afiriki jamaani xooren ni Suudan , a xooroyen ni 2,505,816 km 2 , jamaanu beenu gan gaba sere di Afiriki, kun yogonu faayi; Nijeria, Ejipt, Eccopi.
Fo gillen do fo juppe: Afiriki fo gillen ni Kilinmanjaro gide, a wa Tanjani. Kilinmanjaro Giden giiloyen ni 19,340 tansaqa, (5895 jaara) [5895km], gide tanan nta Afiriki finbe gan giil'a yi.
Afiriki fo juppen ni Asal xaaren ya yi, a ga Jibuti; a jufoyen ni 512 tansaqa (156 jaara) geejin lanñeeran ?a.
Xaaru: Afiriki xaari xooren ni; Wikitoori a xooroyen ni 26,836 miili (69,500 kilometara danpilla). Afiriki xaari xooro tana; Tangañika xaare, Malawi xaare, Caadi xaare.
Fan?u: Afiriki Fan gillen ni Niili fan?en ya; a giiloyen ni 4,241 miili (6825 kilometara). Fan gillu tana Afiriki, kun noxon ?a; Kongo fan?e, Nijeri fan?e (Jaaliba fan?e), ado Janbi fan?e.
Sin?anu [Sahara]: sin?a daren gaben ya na Afiriki, gelli i ya sin?a xoore ke be ga duna di, ken ga ni Sahara. Sin?an Sahara ke do Afiriki saahelin ban?en ?a, a xooroyen ni 3,500,000 miili danpilla (9,065,000 kilometara danpilla). Kalahari xa, a wa Afiriki banbuxun ban?en ?a, a xa ni sin?a dare yi.
Don?a: don?a dinka Afiriki ken ni Madagaskar a xooroyen ni 226,658 miili danpilla (587,000 kilometara danpilla). Don?anu tananu, gelli Sishel , Komooro, kanari don?a, Madeira don?a, nan kahu Kapu Weeri don?an ?a, ado Gine EKuatorial don?a.
Royen koota
[Denba d'i ma]
Saaxe: Denba, a soobe, an sonbin moro!
Denba: in m'in tuppun wari, in ma! In wa d'i mundu.
Saaxe: n ri yige karama an leele. An sakkoosin xa?
Denba: a faayi laqen ?a.
Saaxe: an tehun rondi Denba a kuruma! N ri taaxu an n'an sonbin mini, a na moro an noxon di.
[Denba d'i menjan?un da meeñi killen di, I wad a xaranlan ?a].
Denba: xa wujomu!
Menjan?u: anba! An moxo Denba?
Denba: inke ma sinma nan ti; in wa regene xa yi xadi,
Banta: mani ya?
Denba: inke d'a miiri waxatin dangi ya, bawo inke ga dalla moxonbe ..
[Denba d'i menjan?un ri xarankonpen raqen ?a, i d'a ñi xaranlenmon wa sikki sappa sappanun ?a, I wa roono baane baane. I xa sigi kappa i ya.
Laxabure ma kara siine
Ke ña nan xaso, laxabure ma yan kara. gundu foonin su da me kafu t'i n daga duwa laxabure da. I da killen raga nan daga, i kira terene ma lelle, i ma katu joofene.laxabure deben ?a. i ga kiñe laxabure da i baasu gunbo, I ti: laxabure duroxoto gunbu muuma! A n nawaari.
Ken falle laxabure da gunbon xurusi, n'a xeexe, nan kite nan ri tiyen saada, saado sikki. A ti: saada fana, ken ni sere be ma ga kara, saada fillandi, ken ni mukkunin jaatigi ya xalle, saada baane yan toxo, laxabure ti xoro na a xaaxa. Laxabure yinme xurufu saadan kanma.mukkunin kume.
Duna noxo seren maxa i kiteyen ya xo laxabure kiteye, ken falle soron na bara an d'an kiteyen su yi.
xa marenme: Denba Jomon Sumaare Laani Moodi.
"sooninkan xanne"
-sooninkan xanne
-xanne xoore , xanne laate
-sooninkan xanne , xanne barakinte
-sooninkan renmu , sooninkan kisimaru , sooninkan xan mugaano
-toqotoqo falle , maama yinmu kanba
-xanne nta fasu xanne
-wandi xanne konnaana
-wandi xanne jiidanda
-katta an bicca gunnen siinen katondi
-kaanin siinen katondi
-a ga na kara an na saada kita
-sooninke ni tuwaaxu
-sooninkaaxu ni kitaabe
-sooninke tegefo ALLA namatiye ga kanma
-haasidi ga ma a silifanda
-sooninke ni xuso
-lenbure ga ra nta a wuttu
-sooninke ni sowoye duuro
-sooninkaaxu ni xeeri duuro
-ALLA gan na sooninke toqo sooninkaaxu da.
Alahaji Njaayi
WASALAM
TUWAAXU
01- Alla da seren taga na a doro
02- na tegefon noonun su taga
03- gelli barafuufe gabo do daabani
04- na a nya i su dan nwa yinmanke
05- i xa su dunw' a dan nwa golle su,
06- a ga na giri i na giri d' a batte,
07- a ga na taaxu i na taaxu do a batte.
08- Seren na serenne yi t'a (i) tiyu,
09- seren na serenne yi t' a (i) xottu,
10- xa, a senbe ti kiilu do haqilu,
11- na tege foonin kuttun su mara,
12- a bireyen moxon ga siroono ti a ya,
13- ti yigande do sette do golle tana,
SUWAYIBU TANJIGOORA
DAKAR – SENEGAL
Duna, fiini sikki ra nta fiini sikki da:
GAAREN RA NTA TON?UN DA, SARAN TAN?EN RA NTA SERE GUMEN DA, XATANTEN RA NTA DUWARENMEN DA.
KU DIGAAMU I GILLEN XOTTEN YAANI. /////////////////////// /////////////////////////////////////
ke ña ganni nan xaso, yugu xase yogo yaani, a da renyugu filli ya saara. a da baane toxora Gaare, a da baane toxora Toon?u. Gaare yaani giden wa, Tonwu ni xoxone. I faaba xaso, xa Gaare kiñe yaxarin wutte. i faaba ti Ton?u da: an nta faayini an gida kiñe yaxarin wutte, an nan daga bulubondi kuudo o na yaxare muuru an gida da, na tuguti; inke xaso an gida ken na tox'in wure kuudo na katt'in sorogono, Ton?u ti: in faaba dun?e, yillen gana kere in n'in moxon gemundi na daga.
Yillen ga kere, Ton?u daga naaburu muuri noqu. Gaare do faaben wo kan wa. i toxo ken ya yi ma faaben ga riini wati, watte ke kori ton?ono faaben wa, a xusa faati. Xa saado a ga kalla, a da komoyugu kaabi toxo a do komoyaxarin baane. Ton?u ri nan giritereran wa, xa a do fo mari, Gaare ti Ton?u, in xoxone an ri xa an ma dantexi.
Ton?u t: in gida, in sire ri xa in ma fo kita. Gaare ti in xoxone bisinmila! xa an da ñi in faaba xa faati an falle, in wa duwana an da.
In faaba ga kalla a da xeyen taxandi. Komo-yugun kaabi, in ke Gaare ya fooni. a toxo komo yaxaren ya, a da ken xa taxandi: na a wutu sunpo katta kanmu, in xoxone, an ya fooni. na wutu sunpo katta wureedu inke Gaaare ya fooni.
Ton?u ti: in dun?e. i ya ke noxon wa komo-yaxaren da noxon wutu, a ri nan saare. Gollen giri sa! natuguti Ton?u ya fooni konbon wa. Gaare ti in xoxone an ta faayini an na an konbon roxo in wa, in n in renmen sugundi?
Ton?u ti in gida ken ra nta gemme, natuguti inke xalle ni konbo ku baane ya. In gana kun kini an wa in ke toxxo ti manne?
In gana i kin'an wa, leminen gana xaso su sugu komo-yugo yaani de? Gaare ti in dun?e. Leminen da xasu fanan sugu, a da komo-yugo wutu. i toxo kundun ya ma leminen ga xasu kaabi sugunu; a da komo-yugun kaabi wutu. xasu tanmundi, a da komo-yaxaren sunpon wureedun xa wutu. saasa a toxo leminen ya, xasu tanmu do baane a da leminen xa wutu. Gaare kitti duuron toxo.
Ken yaani solle be ga an yaaxen karana an ta ken walla.
xa marenme Denba Jomon Summare Laani Moodi.
xirisin digaamen ni kan?en ya
ke ña nan xaso ganni.
xirise yogo yaani, a ga dangini na daga salliran wa, leminan mison ga sangana bedda, i xosi xirise ke kuuñi. Xirisen da kuuñinden jaabi, ken falle; xirisen duwa lemunun da.
XIRISEN DUWAN?UN FAAYI LEMUNUN DA TI:
[[‘' Alla nta xa kari suxuba. Alla nta xa kari kinsiga. Alla nta xa kari sallifana. Alla nta xa kari lelle. Alla nta xa kari wuro. Alla nta xa kari abada-bada'']].
Lemunu xosi soyi, xa ; lenminan baane yi no, ken gotonten ya ni. a ti in kisima, o ku m'an da ku digaamu faamu.
Xirisen ti :
[ xa kun ni lemunun ya saasa: xa kun gana kara, xa ma hari duna suxuban wori.
In ga ti : Alla nta xa kari kinsiga: xa kun faayi saasa xa kiñe ?uno wutte, xa xosi kara, xa ma xa wunonun wutu xa kara kinsigan ya.
In ga ti: Alla nta xa kari sallifana, xa kiñe maxanbaanaaxu, duna su yaaxen wa xa yi, na tuguti ; yaxanbaanen ga na foofo xata a w'a ragana, xa ga na kara xa kara sallifanan ya.
In ga ti: Alla nta xa kari lelle, xa ku faayi xa kiñe yaxarin wutte yi, xa maxa yaxare wutu. xa ga na kara xa kara lellen ya.
In ga ti : Alla nta xa kari abada bada; ken feti xo xa ntaxa kalla. xa kun faayi saasa xa ga na ri duna, nan yille saagene katta laahara yi, xa ma renme toxo, xa kun kara ya. na tuguti xa ma renme toxo. a wa xo an ke buruxe ya].
Ken ya ni xirisen digaame an gan t'a tu, a tirindi ya, an na katu fi faamunu.
xa maarenme do xa menjanwe. Denba Jomon Sumaare Laani Moodi mali
Fan?e [Senegaali fan?e]
Senegaali fan?en; a wa Afiriki kinqennan ban?en ya di, a giiloyen wa katta 1800 kilometara; a ya ni fan gilli fillandin ?a, Afiriki dan ke waxe di, sigira xooro sikki ya na fan?e ke, Bafin, Baakoye do Fanlenme, i su lasili ma i sinin gilli Fuuta Jallo( Gine Jamaanen di).
Fan?e ke bangaben ni; fattanbinnira minaaxen ya yi. Bawoni a bakka Gine nan dangi do Mali nan daga Moritaane do senegaali.
Fan?e keg a bakka ti jamaanu beenu yi, kun ya faayi ku, beene su do tanan nta beran haqe yi, a ga ke be wurana jamaanu ku noxon di; a wa gilli Gine jamaanen di, nan ri Mali nan dangi katta Moritaane do Senegaali ya. Bulle ke be ga wureedun ?a, a riini jamaane su beren haqen konno. Fan?en wa taxandin katta taxandiranu sikki; konkonlanman moqu, ke be wure wutuntan ma ga ni, do noqu joppe, ado sin?anma.
Ke ya ni fan?e a ga sooninkara naxaanen karana, bawo a wa dangini ti sooninkan debi gabe yi. Ken ya ni hari an ?a na toxonu ku faayi, an ?a ñiini sikkandi ke ni sooninkan xannen ya yi – FANLENME - .
Senegaali Fan?en taaxuran taxandi moxo:
Jamaane |
Xooroye ma Giiloye (km 2 ) |
Gine |
31 000 |
Mali |
155 000 |
Moritaane |
75 500 |
Senegal |
27 500 |
Sende Yaxu
Jaare Sooja: xa nella!
Kaaka: Anba, xoje dunkon moxo?
Jaare Sooja: toora su nt'i ya.
Kaaka: jaare Sooja bisimilla.
Jaare Sooja: baasi heti
Kaaka: Alla nt'a ña baasi ya.
Jaare Sooja: in na Suxunanu ya tehun n'in tandi.
Kaaka: jokki d'a yi.
Jaare Sooja: Seega Suxuna t'i da fo wari an kaara a lin?'a da.
Kaaka: ken ni mani ya?
Jaare Sooja: axa ren-yaxare Sende, n'a kini o ren-yigo Senballa yi.
Kaaka: ken feti baasi ya, xa dugu in n'in xoxonon xiri n'a moxon kon'I da.
Kaaka: Jaageli, Sankuna, in da xa xiri jamu ya yi.
Sankuna: Harina a ña jamu yi.
Kaaka: Suxunanun yan da Jaare Sooja wara katt'o yi, Sende yaxun xibaaren ?a, t'i w'a mulla i renme Senballa da.
Jaageli: gide, fo wo fo ga gemme an ?a, o dun?e t'a yi.
Kaaka: ken m'in ju, Jaare Sooja an d'a mugu ba? O da renmen kini Suxunanun ?a.
Jaare Sooja: xa nawari Dukkure nu, Hari n'a tinme moxo siren kin'o yi.
Kaaka-Jaageli-Sankuna: Anmiina yarabi.
Jaare Sooja: xa da xa laadanun koni, inke moxo sironten ya kiñe axa yi, bawo Senballa wa saagene katta Faransi xasu mukke.
Kaaka: xa da yaxarun tuwindi t'a yi, i n'i laadanun koni, tanman nan rage.
Sankuna: Yaxaru, Xa daroye wa di, o da Sende kini Suxunanu ren-yigo Senballa yi. Xa da xa laadanun koni.
Haawa: oku laadanun su kahumanto ni tanpille wujuune.
Sankuna: in gida Kaaka, yaxarun d'i laadanun ko.
Jaare Sooja: I su faayi, a do haabon taqen do yaxarun musaaqa kuttu.
Jaageli: o na tanman raga.
Maxanbaane
Maxanbaane; Sooninkon tini ko da maxanbaane ? Maxanbaanen ni : 1- An da hoobe xata a g'a ragana. 2- An da hoobe raga a nta dugutan'a yi. 3- An d'i kitten ñoomi hoobe yi a wa regen'a yi. 4- An d'i be tox'i halle ken ntax'a kitta. 5- A ga bog'i batten di do hibe yi, kamanna kallanken dun?uyen di a d'a wa riini. Ku ga ni sere be maxankuton wa ; ken ña ni Maxanbaane. Xa r'o dudoxoto, hi nta kitene ho nta kitene toxo nta kitene; m'an nan tanpi an nan golli. S. : Musa yatabare.
kafon taxxe:
Kafo ke taxaxu siine 1971( I.S.F. 1 ): [ Isa Saareyen Falle ] na me deemanden boyi sooninkan remun naxan ?a, a siginten ni ti maarinde [naaminde] tontenin ya yi, nan hanmintaaxu ti naamen do tuwaaxun do kappen gemunde. A d'a wa xirindini katta me deemandi banganten siginde sooninkan renmu su do me naxa xerexere yi naamindaano gell'i ya, ti tuwallenmaaxun yonkin sanqinden da, do tuwaaxu ke danbe renmu su do me naxa. Na tuguti; tuwallenmaaxun do tuwaaxu surumaaden ni: baanaxun sanqa sere baanen kaane taaxen tanganden da ?a do kafo, faaban kan do sere gumaaxun haqun tangande. Saage tibabunun naame-maranden do i simaye, ken ya ni bonen wa fatanbinnira saraaxun kanma do i debinkaaxun sankuden, n'a ña golli gemunte ya a ga fatanbinnira xannun xaran?en d'i wuriginden nagaanini, kuudo; I nan maxa burexe do biren ?a.
Koronsinden ña xadi jaman jelin ?a sooninkan renmun da, katta faragallun ?a, ga feti tuwaaxu yi ma naame, ken ni fo ya a ga baxabandini, hari ke bonson?e kiteyen baane. Fo xatamante, a na gollen ya waajibindini na bonson?en ke tere killen yilla jelin?a tana yi ken g'a toqen d'a duumayen senbendini.
A do rajanbe ya gelli o danqanaaxu nan ti seraaxu wa fatanbinnira da, a bangante ga ni do debinkaaxu fuutunte kaman-siinon do giddun noxon di, gelli fo waajibinte: na du doxoteyen moxon mansu ña ke seraaxu banganden d'a sabatinden da wasoyen do danbinden su jonginten g'a yi.
Gollanbo
Fatuma: Henda, Gundo, Taxine, xa wujomu!
Henda, Gundo, Taxine: majomu, xa wuyi kan moxo, xori toora ma wuyi?
Fatuma: majomu di, lemenun wuyi kan moxo?
Gundo: majomu. Ah! Fatuma, wuri Sirandu ñi wuunu de?
Fatuma: ke lemine ga d'inke tooro moxonbe wuri, na wuyen raqen raga t'i nta kuurunu. In m'a tu fowofo ga ñ'a yi wuri!!!
Henda: xori a ma muutinten de?
Fatuma: a wa ñaana ken ya yi.
Henda: o na yille ke ñaana goro taanu manime?
Fatuma: a ra wa ñaana sikko yi. Kanku, daga tamen wutu in na ke kori, an do xollen na ri d'an batte soronkonpen di. An n'a ko Saajo da ti an yinme na du yanqi, in wa gollo.
Taxine: sigi i na gondanmu ku do gollen suusa. Haawa xa da me deema.
Sooninkara Yexun
Yexu ni fi ya walla kappe ya ni yigo do yaxare naxa sariyan killen kanma, i kiñe halle siinan haqe yogo yi. Yexun wa duna di gelli o haaba Adama(Se) d'o ma Haawa(Sette) kiye (gelli duna joppe bire).
Soonikara yaxun wa no gelli ganni, a moxon geben ga ni, xo: yaxaren gana yi a ga demu yexini m'a ga ma demu yexini.
Tunkan renmun ñi yexini i do meenaxa, moodin renmun xañi mee yaxini, komon xa ñi mee yexini. Xa moodin renmu rañi tunkan renmun yexini, ma tunkan renmun rañi moodin renmun yexini.
Yaxanbaane gana yaxanne wari a gana lin?'a da, a na daga i haaba noqu kuudo n'a kon'a da ti kaati ren-yaxare i wa mulla na yexi, gell'an da gemu haaben ?a, i na killun kuttun tara, ken geni xo na jaaren xeyi katta yaxaren saaranon ?a, nan t'i wa mulla ni ren-yaxaren kini i ren-yigon ?a. Gell'i gana dun?e, i wa koota kutunu nan ti ke koota hulaane ni tanma rege koota.
Tanman rege koota yaxaren saaranon do yigon saaranon wa meeñiini misiiden di, ma dingira su tanman raga regene noqube. Tanman rege halle , salle su gana kiñe (baana, sunxaso) kiinen nan xawa tiye ma ñexe walla dagana katta yaxaren haaba yi (a kallu). I nda yexun biren kutu, yigon na ñaxamala xeyi katta yaxaren haabanu yi, kun xan'a xeyi katta saaxanun wa, i kun yan xawa kootan kutunu. Ken halle i na meeñi kuudo na huttun kettu. A gangebe ñaxan wa ñaana alaxamisan koota, ma alahadi, ñaxan kiyendi maaño yigon wa toxxo haaben noqu i duran konpen di, a di mellemun do menjan?u, maaño yaxaren xa ni ken moxo ya di.
Naxan ga na ñeme yigon menjan?un wa duwan?'a da ti yexun tinme moxo sire, do ni xannun gemundi kun d'i me.
Alaxamisan wuron di ma nelle, yaxarun wa maaño yaxaren yanqin'i kan di, xa maa ren tintun ta kappa yanqaanon wa . Yaxun wa ñemene ken kootan su. Maaño yigon wa warayi ni kille yexun xibaarun wa ti sere yi, i ga ti ni ken da(haraba yigo) yaxaren xawa ken moxo ya di(haraba yaxare).
Naxan ga na ñeme ti koye yi, deben yaxarun su wa meeñi ni, maarenmun do menjan?un, maaño yaxaren noqu, kuudo na baasenun kini yaxaren kaadun kon wa, do n'a koyi jama ?a.
Ke ni digan buccunu ya yi yexun kanma sooninkara gelli ganni ma saasa.
Mahamadu salle gasanma
