Na du seerandi Sooninkan xannen xaranwen d'a safanden wa n'a ñi an ma tanpi,

Taraxaado hana:

Sooninkara taaxe

Masalankitti fana

Gonbon?e

Sooninkan xottun ni : 26 ya

I faayi ku

1- xotti xooro :

A B C D E F G H I J K L M N Ñ ? O P Q R S T U W X Y.

2- Xotti miso:

a b c d e f g h i j k l m n ? ñ o p q r s t u w x y

korosinde:

[A] yan saxxa sooninkan xottun su kanma, n'i xara, ( xottun duran xareran ?a) xo: b = ba, c = ca, … y= ya.

f = h

xo: faabe = haabe.

•  Xottu ku wa taxandini katta taxandu filli : 1. sigiru. 2. kon?u.

1- Sigirun (xottu yaxaru) ni: xottu beenu g'o deemana na kon?un ku.

Sigirun ni : 5 ya. A e i o u - aa ee ii oo (1) - uu an en in on un

2- kon?un (xottu yigu) ni: xottu beenu sigirun ga kapp'i ya n'i kon?u kini.

Kon?un ni 21 ya : B c d f g h j k l m n ? ñ p q r s t w y x

(1)- Sooninkan xannen di, sigire + sigire yi [ i filli su gan baana] ken ni fuutunden ya yi xo: a + a = fuutunde; h aa be.

(2)- Sooninkan xannen di, kon?e + kon?e yi [i filli su gan baana] ken ni xotonden ya yi xo: d + d = xotonde; fe dd e.

Seerande

1- Ku toxonun safa

2- Xottun yindun safanden?

A B C D E F G H I J K L M N Ñ ? O P Q R S T U W X Y.

Masalankitte fillandi

Kuuñinden do me Tuyiye

[Denba, Gundo, do Jaaje d'i menjan?e]

Denba: an wujomu!

Gundo: ma jomu, an xubaare?

Denba: toora ma ña. An heqe toxo, an toxo?

Gundo: in toxon ni Gundo. An xa toxo?

Denba: inke toxon ni Denba.

Gundo: an bakka minna?

Denba: inke ni Jalaxanken ya yi. Anken ni Tiringa Maarennanken ya yi?

Gundo: yobo! Aa!! Bisimilla Maarenna. Axa kun xaranlan xenpe konpo manime?

Denba: a xenpe siina sikkandin ya yi, ken ya ni; inke ga ri a joppa siina naxatandin wa yere. An xa na konpo naxatandin ya di  ?

Gundo: yobo!

Jaaje: xa wujomu!

Denba, Gundo: ma jomu, an na kanmoxo?

Jaaje: in Alla tiigana. Xa kun ni yerenkon ya yi?

Denba: key a ni yerenken ?a, a toxon ni Gundo. Iinke ni Jalaxanken ya yi.

Gundo: an xa minnanke yi?

Jaaje: inke ni Lanbataranken ya yi, in toxon ni Jaaje. Ke faayi in menjan?en ya yi, a toxon ni Bañaame, Jaaxonnanke.

Denba: xoro nta roono xarankonpen di, xaranmoxon faayi riini.

Seerande

a)- ku tirindu jaabi bakka masalankitte ke di.

•  Gundo ni minnanke yi ?

•  Denba ni Lanbataranken ya yi ba ?

•  Jaaje do koona doome ?

•  Jalaxa xaralan xenpen konpo manime ?

•  Masala ke na soro manime naxa ? i gollen ni mani ya ?

b)- ku tinmandi

1- Gundo: An toxo?

Denba: inke toxon ni …………….

2- Denba: …………..!

Gundo: ma jomu, an xubaare?

c)- xa da masalankitte safa xa do me naxa, ken ga kuuñinden do me tuyiyen tirindun kanma, soro filli filli ma sikko sikko.

Xanbanna

Kuuñindu

Kiyen waxatinun kuuñindu:

Kuuñindu ku jaabi: majomu, maxeeri.

Waxati ga nta kuuñindu beenu ya:

An moxo? Toora ma ña. Baasi ma ña

An xubaare ? in wa Alla tiigana.

Xori toora nt'an wa? Toora su nt'in wa.

Kaadunkon xubaare? Toora nt'i ya.

Kaarankon moxo? Toora su nt'i ya.

An na kaadunkon kuuñi? I n'a mugu.

N'an sire kiñandi? Anmiina!

Gonbon?e

1- Sigirun (xottu yaxaru)ni: xottu beenu g'o deemana na kon?un ko.

Sigirun ni : 5 ya. A e i o u - aa ee ii oo uu - an en in on un

Sigirun wa taxandini katta: taxandu (3)

•  Sigiri deppu : a e i o u

•  Sigiri fuutunto : aa ee ii oo uu

•  Sigiri nuxunganko : an en in on un

2- kon?un (xottu yigu) ni: xottu beenu sigirun ga kapp'i ya n'i kon?un kini.

Kon?un ni 21 ya : B c d f g h j k l m n ? ñ p q r s t w x y.

Kon?un ñan moxonu:

a) Xotonden : a wa ñaana ti kon?en fillanden ?a.

•  Kon?u beenu ga xotono (12)

B c d g j k l m n p t x .

Misaalu

  (1) [mm] ku filli fin be ga a koyini nan ti xotonden ya ni; ken ni an ga na golle ke wara fi danginten ?a, a na [m] baane ya kinni (xo: o gemu, o wa gemme).

•  Kon ? u beeni ga nta xotono (6)

Q s w ? ñ y

•  Xottu beenu ga faraaxini(yillene) xottonden biren ?a, nan xoto ti xottu tana.

Newonde xotonde

F pp Xo : kafuye kappe

H pp ---- : I kahu I wa kappa

R ll ---- : A giri A wa gilli

Jooni:

•  G kk ---- : A bogu A wa bakka

b) Kon?u beenu ga yillene Sigiri nuxunganke (n) ga n'i saama, sefen bire ?a, na ña kon?e tana yi, xa safanden waxati i nta yillene.

•  Kun kon?u ya faayi:

f h r s w x y

xo : N f -- in faaba ri daaru. N h -- an haaren joofe in wa.

N r -- in renme Duga daga xara. N s -- leminan sange.

N w -- an watten haso lenki ba? N y -- an yaxxe Gundo fayi.

Korosinde

(1)- Sooninkan xannen di, fuutunden wa ñaana ti sigiren fillanden ?a, xo: a + a = fuutunde; s aa xe.

(2)- Sooninkan xannen di, xotonden wa ñaana ti kon?en fillanden ?a, xo: d + d = xotonde; fe tt e.

Seerande

a)- ku mundu masalankitte ke noxon di:

1- Sigiri deppu 5 i ga sefen noxon ?a, i ga nta baana.

2- Sigiri fuutunton 3.

3- Sigiri nuxunganko 5.

4- Kon?i xotonta baane.

b)- ku jaabi.

1- Sigirun taxandini katta taxadu manime? i ko ? an na misaale kini baane su yi?

2- Kon?un manimen xotono? I ko ?

3- [N] ga na kan kon?u saama i koni moxon ga yillene ?

4- kan kon?un da yi xotono, i ga yillene nan xoto ti kon?e tana ? I do xawansa?

5- Xotonden ñaana kan moxo? Fuutunden ñaana kan moxo? Do misaale?

c)- ku tinmandi

1- …. aa……, ….. ee ….., …… ii ….., ……. oo ……, …. uu …… .

2- …..a ….. , …..e ……, …….i …..., ……..o ……., …..u ……. .

3- ….an……, …..en….., ……in…..., ……..on…..., …..un…… .

4- …..bb….., …...cc……, …..dd…..., ……jj……, …..kk….., …..ll….. .

5- …..nn….., …..pp……, .….tt…..., …...xx….., …..gg….., ….mm…. .

d)- ku xarene kanmoxo?

1- in fare. …………. 2- leminan hanqe. ………… 3- yaxarin rege. ……………

4- ren sire …………. 5- fedden waalen kiteyen xoten ni. ………………………

6- sooninkan xannen ni xan banna. …………….. 7- xañaanan yaaxe lin?en ni. ………

Yindun-safande.

Masalankitte sikkandi

Soxaano

[Banjugu d'i lemunun; ni soxaanon ya yi].

‘'Banjugu = faabe

Kantara = gida xoore

Seega = naxando

Kaba = xoxona buccinne.''

  Banjugu: gunbu ku yiriginma na kanmoxo ? bawolenki ni inke koota hanan ya yi.

Kantara: ah ! ba  naanu ku yiriginman wa xo; I tanpinton ya ni, a wa xo kiineye ke sokkin xoto ke ya ni.

Banjugu: Eeh ! I wa tanpini yirigi bawoni kiineye ke i da gunnen su biyi, naanun ñi birene yitti derun baane ya.

Kantara : Kaba, n ri do naanun batte karama. An doroken xa?

Kaba: in d'a wara daaxan wure, jabaren yan ñi in wa; ken ya ni in ga d'a bagandi.

Banjugu: Seega! Daqun wa an wa? Kaba n daga jin wutu.

Seega: Ayi! Danqun nt'in wa. Baaba!

Banjugu: inke wa riini daga kaanun di.

Seega: Baaba, An ga na daga kaanun di; ti yigandi wutaanon na soobe, I nmaxa leele, dullen d'inke raga gelle wacca.

[[ Banjugu lemunun taxandi i teenun filli ya do me naxa, ku beenu ga soxono ti naanun ?a, kun wa makkan ten di, kuttun daga ñenekon ten di]].

Seerande

a)- ku jaabin muuru masalankitte ke di

1- Banjugu bita manimandini teenun ?a? Kooni Banjugu ya ?

2- Banjugu naanun yirigin man nan kanmoxo ?

3- Manin da gunnen kita kiineye ke?

4- Banjugu lemenun su ni soro sikki ya yi ba? Kuttun na minna ?

b)- ku mundu masalankitte ke di:

1- tirindu sikki;

………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………...

…………………………………………………………………………………..

2- Sigiri fuutunto sikki, sigiri nuxunganko naxati, xotondun karagi.

S.F: ……………………, ………………………., ………………………

S.N: ………………., ………………….., ……………………, ……………………

X.: ……………, ………………, ………………, ………………, ……………….

Xanbanna

Gunbon: ni nan yigo

Soobe,kuruma, jewondi

Jabare, futiji

Wacca, saasa

Tonge

Pandi

Yide, sagaade

Juwu

Soxode

Saaro

Ging e

Makka

Ñeneko

Suuma

Sooge

Mangañe

Ciga, tiga

Cigandeppe

Seerande

•  soxen surumaadu tananu riiti, soxaanan haajun ga kiñene ku beeni?

Gonbon?e

Guda

Gudan ni : xottu ku beenu ga konni(kon?ini) doome ta baane.

………..

Koroosinde :

Gudan rawa ñaana xotti - baane, ma fillo ma sikko, ma fo be gan fun?u ken ?a.

Xo: A daga ñ axama wuri. A wa laasamene

Sefe

Sefen ni : guda ya ma guda dantanto beenu ga wure baane kinni.

Xo: ka – ta – faabe – xaranmoxe – ton?unte - soobente.

Sefen taxandu

Sefen wa taxandini katta taxandu sikki ya (3)kun ga ni: 1. toxo 2. golle 3. ceexe xo: Jaaje setu bilin kanma.

1-Toxo 2- Golle 3- Ceexe

Jaageli Dagaye Di-kanma

Sefanka

Sefankan ni : sefon kafumanton ya, i ga wure tinmante kinni, a ga joppene ti xotti xoore, nan ñame ti tonbe. Xo: fi ga ma an kita an ta fi tuunu. An ga ma fit u an nta fi nana.

Sere benda daga wandi ñaxa i ga ma an xiri, an ga na xolle be kara an n'a lippi ya.

  Koroosinde:

Sefankan rawa ñaana sefe baane safanden ?a, xa sefe ke na sefankan ya wure kinni.

Xo: kon daga? Maamu. A wure ni [maamu yan daga].

Golle

Gollen ma fin ni: sefe ya a ga ñan?e koyini. xo; Sanba daga, Maaro wa ñon?ono. Daado wa riini yige. Ñaame, li yere. Waagi, Takko, xa daga xara.

Golle birenu:

Gollen wa taxandini katta birenu 4 ya yi:

1- Golli kiiten (golli danginte) ni ; sefe ya a ga golli danginten ñan?en koyini. Xo : Maaro daga, Jaaba da yiganden soro, Gaayi ma xara.

2- Golli kurunban (golli jopante) ni : fi ya a ga ñan?e koyini saasa ma falle, xo: Malle wa dagana. Banta wa xaran?a, Maamu wa safandini.

3- Golli riyinten ni ; sefe ya a ga fi ñan?en koyini kaane fonne, ma kaana laaten di, riyen sefen [riini] g'a deemana ma sefe be ga xo riyen moxo. Xo; Malle wa riini xara, Maamu wa riini daga, Kantara wa riini yige.

4- Golli koomanten ni ; golle be ga riini ti ñaamarinde, nan ñaamarindi gollen ñan?en ?a, ma na gollen ñan?e muurunu t'a yi. Xo: daga, xa ri, o n yige.

Gollen birun dabari moxo:

- Golli kiiten wa dabarini ti: toxo + golle, xo: Sinbara + daga, Sinbara + daga.

- Golli kurunban wa dabarini ti: toxo + wa + golli + n + sigiri lagare be ga gollen ?a, xo: Sinbara + wa + daga + n + a; Sinbara wa dagana.

- Golli riyinten wa dabarini ti: toxo + wa + riini + golle, Sinbara + wa + riini + daga; Sinbara wa riini daga.

- Golli koomanten wa dabari ti:

Golli koomanten jonkiyini soro sikki ya: 1- sefallenma; daga. 2- sefallenmon; xa daga. 3- sefaano; o nan daga ( o n daga).

Golli koomante dabari moxo:

An: Koomanden wa ñaana ti [an] ?a toxon ga nt'a d'a batte; golle duuron ya wa safene xo: sigi, toxon ga na yi d'a batte, ma toxon na ware gollen falle xo: daga Ganda, ma toxon na ri a kaane, ken di xiiren wa roono toxon falle xo: Sanbu, bogu.

O: koomanden wa ñaana ti; o + nan + gollen ?a (o + n + golle), xa [n] wa safene i baane xo: o n daga.

Xa: koomanden wa ñaana ti; xa + gollen ?a, xo: xa ri yere, xa setu, xa dangi.

Koomanden xatene ti maxa ya; xo: maxa daga. Xa maxa daga. O n maxa daga.

Yillande

Seerande

•  ku mundu masalankitte ke di:

•  Guda baanadunke; 5.

•  Guda sikkodunke; 4.

•  Guda naxatodunke; 1.

•  Sefo; 8.

•  Sefankaanu; 4.

•  masalankitte ke di; fin birenun naxati su w'a di, ku bagandi:

•  golli kiitu sikki ?

•  golli riyinta baane ?

•  golli kurunba baane ?

•  golli koomanta baane ?

•  ku tuyindi ?

•  Sefen ni : ……………………………………………………………………… ……………………….

•  Sefankan ni: …………………………………………………………………… …………………….. ..........

•  Gudan ni: ……………………………………………………………………… … ……………………

•  Gollen birun naxati ko, do misaale baane su yi?

•  Gollen birenun naxati dabarini kan moxo?

f) ku gollu yilla biru ku naxati ya: soxo, soro, yige, xenqe, taaxu.

Masalankitti Naxatandi

Kore

Koren: ni an kaadunkon ya, ku beenu biraadon waajibinten ga an kanma, an g'i birandini.

Kun wa gelli: yaqe, renyigu, renyaxaru. Xa sooninkon kore nta xenpene ku bane yi, sooninkan ka; an ga na daga an w'a ñiini soro wa ka baanen ?a, I tini: in faaba do an faaba,[o haabanu wa haabe yi, o su na kisima baane ya yi]. yogonun xa wa tini: in kisima d'an kisima,[o kisimanu wa faabe yi, o su na xooxo baane ya yi].

Seerande:

•  ku tirindu jaabi;

•  koren ni mani ya?

•  sooninkon koren da ma kannu yi?

•  In faaba d'an faaba wure?

•  Ton?u (T) ma gaare (G) masalankitte ke di?

•  kon ni an debidunkon ya, an d'i ga debi baane.

•  In faaba d'an faaba: o wa kisima baane yi.

•  Sooninkon koren xenpen ni saaxe do renme ya.

•  Koren wa gelli; yaqe, renyigo, renyaxare.

Xanbanna:

Seerande

•  Karago wutu xanbannan di, an n'i tuyindi ?

•  Sefe xa kan kanma, a ga moxonbe; ka dinka, ka buccinne, in faaba d'an faaba, in haaba baane.

Gunbon?e

Digaame ( Diganxuuto )

Digaamen ni : sefankaanun ya yi, i ga sinmayi tinmante kinni.

Xo: lemunun ga na giri suxuban ?a, i wa dagana xara moodin ka saado suxubanpo biren ga kiñene, i n da ri; i na yige n'i moxon sirondi nan daga xaralan ?a.

Diganka

Digankan ni : digan xuutun ya yi, i ga sinmayi baanen kanma. Xo:

Afiriki [Fatanbinnira]

Afiriki: Afiriki ni duna tatti fillandin ya yi xooreyen di, ?iñe ke kanma [ Aasi ya ni tattun fo xoore ?a]. Afiriki kinqinnan ban?en wa wuttu Atilanti Yooran ya yi, nan daga a wara Hindi Yooran ?a, a kinbakka ban?e, Geeji naxando wa do a saahelin ban?en ?a, Geeji dunbe wa do a kinbakkansaahelin ?a. Afiriki na gelli duna tattun karagi ya di. Afiriki xooroyen ni 30,300,000 kilometara barate [km 2 ] . Afiriki seren wa dagana; 551 miliwo taaxaana. Jamaanu: 53 jamaane ya na Afiriki ?iñen kanma. Afiriki jamaani xooren ni Suudan , a xooroyen ni 2,505,816 km 2 , jamaanu beenu gan gaba sere di Afiriki, kun yogonu faayi; Nijeria, Ejipt, Eccopi.

Fo gillen do fo juppe: Afiriki fo gillen ni Kilinmanjaro gide, a wa Tanjani. Kilinmanjaro Giden giiloyen ni 19,340 tansaqa, (5895 jaara) [5895km], gide tanan nta Afiriki finbe gan giil'a yi. Afiriki fo juppen ni Asal xaaren ya yi, a ga Jibuti; a jufoyen ni 512 tansaqa (156 jaara) geejin lanñeeran ?a.

Xaaru: Afiriki xaari xooren ni; Wikitoori a xooroyen ni 26,836 miili (69,500 kilometara barate). Afiriki xaari xooro tana; Tangañika xaare, Malawi xaare, Caadi xaare.

Fan?u: Afiriki Fan gillen ni Niili fan?en ya; a giiloyen ni 4,241 miili (6825 kilometara). Fan gillu tana Afiriki, kun noxon ?a; Kongo fan?e, Nijeri fan?e (Jaaliba fan?e), ado Janbi fan?e.

Sin?anu [Sahara]: sin?a daren gaben ya na Afiriki, gelli i ya sin?a xoore ke be ga duna di, ken ga ni Sahara. Sin?an Sahara ke do Afiriki saahelin ban?en ?a, a xooroyen ni 3,500,000 miili danpilla (9,065,000 kilometara barate). Kalahari xa, a wa Afiriki banbuxun ban?en ?a, a xa ni sin?a dare yi.

Don?a: don?a dinka Afiriki ken ni Madagaskar a xooroyen ni 226,658 miili barate (587,000 kilometara barate). Don?anu tananu, gelli Sishel , Komooro, kanari don?a, Madeira don?a, nan kahu Kapu Weeri don?an ?a, ado Gine EKuatorial don?a.

Digañinme (sefañinme)

Digañinme ni : fi ya digaamen ga ña a kanma, ma a ga ñaana a kanma.

Xo:

Falla toxxe

•  falla toxxe ni wulliyinbalaaxun ya yi, fi dantanto kafon noxon di : maarinde, mareye, tuwaaxu, kottokotaade, do neenende kahon ra ga nta sabatini i falle, lenki koota ke yi.

•  Wulliyinbalaaxun saabu xooren ni sinmayinbalaaxun ya, bari sinmayen yan riini ti hi kurunban ?a. A nan maxa sanku xa yi, nan ti sinmayen ni likke ya a kulaaden(tin?aaden) xoten ga ni, a nta ñaana dudoxoteyen do saagoyen halle .

•  Sooninkon ti fi ga ma an kita an nta fi tuunu, an ga ma fi tu an nta fi ñaana.

Seerande

a)- ku tirindu jaabi, an gonbon?e ke xaran?en noxondi.

1- Mani fateye na Digaamen do Digankan naxa?

2- Digañinmen ni manne?

3- sefankaanun wa na kahumanme, I na ma ni kinni an ?a; digaame ma diganka?

b)- ku jaabi ma n'i tinmandi bakka Afiriki masala ke noxon ?a:

1- Afiriki ni mani ya?

2- Afiriki ni jamaanu manime?

3- Afiriki xaari xooren ni: ………………xaaren ya.

4- Afiriki fan gillen ni: ……………… fan?en ya yi, a giiloyen wa ………………

c)- ku muuru Afiriki masala ke di:

1- sefe 6, guda naxatodunken 4, sigiri fuutunto 3, sigiri nuxunganko 5, do sigiri deppu 8.

2- Digañinmu naxati muuru a di, digaamen rag a ñaana ku be kanma.

Masalankitti karagandi

Royen koota

[Denba d'i ma]

Saaxe: Denba, a soobe, an sonbin moro!

Denba: in m'in teppun wari, in ma! In wa d'i mundu.

Saaxe: n ri yige karama an leele. An sakkoosin xa?

Denba: a faayi laqen ?a.

Saaxe: an tehun rondi Denba a kuruma! N ri taaxu an n'an sonbin mini, a na moro an noxon di.

[Denba d'i menjan?un da meeñi killen di, I wa da xaranlan ?a].

Denba: xa wujomu!

Menjan?u: anba! An moxo Denba?

Denba: inke ma sinma nan ti; in wa regene xa yi xadi,

Banta: mani ya?

Denba: inke d'a miiri waxatin dangi ya, bawo inke ga dalla moxonbe ..

[Denba d'i menjan?un ri xarankonpen raqen ?a, i d'a ñi xaranlenmon wa sikki sappa sappanun ?a, I wa roono baane baane. I xa sigi kappa i ya].

Seerande

•  ku jaabi bakka masalankitten di:

•  Denba na mani mundunu?

•  Lenki mani koota yi?

•  Denba rege i menjan?un ?a killen di ba?

•  ku muuru masala ke di:

•  Tirindu filli.

•  Toxonu sikki.

•  ku tinmandi ti masala ke xaran?en ?a.

•  Anba! ………………. ?

•  …………………………………………………….., bawo inke ga dalla moxonbe.

•  I d'a ñi xanlenmon wa sikki sappa sappanun ?a, ……………………………………

…………………………………

Xanbanna

Xaran suuge

TUWAAXU

01-  Alla da seren taga na a doro

02-  na tegefon noonun su taga

03- gelli barafuufe gabo do daabani

04- na a nya i su dan nwa yinmanke

05- i xa su dunw' a dan nwa golle su,

06- a ga na giri i na giri d' a batte,

07- a ga na taaxu i na taaxu do a batte.

08- Seren na serenne yi t'a (i) tiyu,

09- seren na serenne yi t' a (i) xottu,

10- xa, a senbe ti kiilu do haqilu,

11- na tege foonin kuttun su mara,

12- a bireyen moxon ga siroono ti a ya,

13- ti yigande do sette do golle tana,

SUWAYIBU TANJIGOORA

DAKAR – SENEGAL

Seerande

•  yindun-safande:

Jooroyen ni manne?

Jooroyen ni; wuruyen ya yi bakka faabankan ?a, wuruye xadi bakka faabankan tooran liginden ?a, do faabankan liixiyen ?a. Ken ma bono na danben wuruyen baga, an na wuru an danben d'an xillen ?a, nan wuru an diinan d'a xannen ?a an nan mungu an duyi, ke su jooroye ke jooro!

Ken saabu da o na faabankan xanu o ga duna noqu su n'o danben d'o xannen tigi, nan xoto t'o xillen d'o laadan d'o diinan ?a. M'o na katu laxahiya tenme bireye ke di.

•  Maxankon?e ña ku xaranlenmu kanma, I da meeñi royen koota fanan ?a.

Gonbon?e

Sefen taxandu

Sefen wa taxandini katta taxandu sikki ya (3) kun ga ni: 1. toxo. 2. golle 3. ceexe xo: Jaaje setu bilin kanma.

1-Toxo 2- fi ( Golle) 3- Ceexe

Jaageli Dagaye Di-kanma

1- Toxo

Toxon ni : sefe ya o ga xirindini t'a yi.

Xo: yugon da jarinten Kari gunnen di. Gundo da leminen yanqi (wanqi).

Lemunun daga naanun faayi. Ganda da konpe xobo. Maamu da ton?u ko.

toxo taxandu

Toxon wa taxandini katta taxandu naxati ya: yugu saagen da jarinten Kari yitten wure.

1. Seran toxon ni: toxo be ga kiilunten koyini xo: Gaata, Sende, Ganda, xaranlenma, yaxare, lemine.

2. fonmuumen toxon ni : toxo be ga daaba ma fonmuumen koyini, a wa kaanu ma a wa gunne ma ji noxo xo: na, si, fare, jarinte, tuure, kine, degera, samaqe, segera.

3. Fin toxon ni : fi be an ra nt'a walla, an ra nta katin'a yi, an n'a mukku ya. xo: gaare, telen?ontaaxu, saagoye, ton?u.

4. Fon toxon ni : fo be an raw'a ?alla, ma an rawa katin'a yi. xo: tabulle, konpe, yitte, xalibe, gappe.

Toxo siihanu(noonu)

1. toxo kaawanten ni : toxo be ga kaawa sere ma hon ?a, ma noqun kanma xo: Siidi, Ganbiya, Bakkeli, Bangali, Kantara.

xo: J aaje daga Bamako . Maamu wa xaran?ana Dakkaaru .

Gundo daga ciganteenu ?a. Wu jeri wa da kolli lenki.

2. toxo loogonten ni : toxo be ga jama(soroba)loogono a ga nta ho baanen xerexerene. xo: Lemune yigu. Xaralenmun daga xaralan ?a.

Debun ?a xoolinbinne raqe. Yigon daga gunnen di.

Toxo loogontan ?a ñaana:

a) toxo loogonten tuyinten ni : toxo ke be tuyinte ga ni an sefanlenman maxa, [n] yan roono toxo loogonta tuyintanbalin ?a, n'a ña toxo tuyinten ?a.

Xo: lemunu n bogu. Yigo n giri gunnen di.

Xaralenmu n ri. Xalibe n ?a xaramoxo maxa.

b) Toxo loogontan tuyintanbalin ni : toxo ke be tuyinte ga heti an sefanlenma maxa, [n] yan bakka toxo loogonta tuyinten ?a, n'a ña toxo tuyintanbalin ?a.

Xo: lemunu n bogu. Yigo n giri gunnen di.

Xaralenmu n ri. Xalibe n ?a xaramoxo maxa.

Koronsinde:

Toxo loogonten ?a tuyini ti (n)ya.

Toxon (Jaaten di) [bajo do soroba]

Toxon wa taxandini katta taxandu (2)

1- Toxon bajo:

Toxon bajon ni : toxo ya, a ga baane koyini. Xo: Sanba, fare, si, ka, na, Banta, Daraame, ka, xatti, tuntu, goro, faabe, tiga.

2- Toxon soroba [Kafumante]:

Toxon soroban ni : toxo ya, a ga jaman koyini. Xo: Mallenu (ni), yaxaru, yugu, lemunu, soro, xasu, Bantanu, Daraamenu(ni), kaanu, xatini, tuntuni, goronu (ni), faabenu (ni).

Korosinde:

Bajon na baane ya koyini. Soroban na jaman ya koyini. Nan bogu bajon ?a katta soroban ?a: [nu] do [ni] su ni baane ya, nu = ni xo: xaranlanu = xaranlani.

Toxon gollu 

Toxon wa ñaana:

1- Figume – xo: Banta daga xara, Maamu giri soxo.

2- Minna – xo: Moodi da lemunun xaran?undi, Malle da Buubu xeyi.

3- Tinmanda ­– xo: Sanba da safayu kini Gundo yi, Maamu da yillen goro t'i kitten ?a.

4- Xibaare – xo: Wujeri ni yigon ya, Bintu ni tuwaanan ya.

5- Xerexerenda (maranda) - xo: Tooya jin lin?e, Kanku Musa, Bude Manma, Tiringa Maarenna, Jonboxu Maarenna, Gajaaga Maarenna.

6- Maxankuto xo: yugun doroke, xaaxon sokken gabo, jaahunu yaxun xoto, sooninkan xannen safe, yaxannan sange.

Koroosinde

1-Toxon ga na ña maxankuton (n) wa toxxo sukkene a yi. Xo: sooninkan xannen safe, yaxun xoto sooninkara, yaxarin tonge.

2- Toxon marandan d'a maxankuton na a saamana ya kudayi.

[N] Tuyinda

[n] tuyindan ni: xotte ya ma kon?e, a ga toxo loogonten tuyindini ma n'a tuyinbalaaxu, a do toxon su sukkene me yi ya, xo: xaranlenma n ri, xaranlenma n ri.

A roono toxon lagaren ya, n'i tukka me yi.

Lemine do sugu yinme ri an bogu falle. Leminen do sugu yinme ri an bogu falle.

Leminen do sugu yinmen ri an bogu falle. Lemine do sugu yinmen ri an bogu falle.

Xañaano ri, i do xañefo su ma ri. Xañaanon ri, i do xañefo su ma ri.

Kobonsinde (senbende) [‘]

Kobonsinde [‘]: sigirun filli ga na meeñi, i ga nta sefe baanen di, hanan wa kuttu na kobonsinden war'a batten di, xo: Sandi d'in xeyi; [ Sandi d a 'in xeyi].

Sefen tinmanden d'a defonden ya ni kobonsinden ?a.

Xo: Siidi do a daga. Siidi d'a daga.

Sanba da a katu Sanba d'a katu.

Seerande

•  Ku jaabi ti an faamuyen ?a, bakka gonbon?e ke di;

•  Sefen taxandini katta manime? i ko?

•  Toxon ni mani ya?

•  Toxon taxandun ko?

•  Toxon loogonta tuyinten ñaana tuyintanbalin ?a kan moxo? Misaale riiti?

•  Ke xara, an na wuredunko ku muuru a di;

Xaran royen koota fana, Denba giri suxuba hanan ?a, n'i moxon sirondi katta xaranlan ?a, ken d'a ñi, a ma da sonbin soro. Saaxen da Denba xeyi ti an daga sukkara xobe. Denba ga yige nan duguta. A ma da xalisin kini Denba yi, a d'a ga dagana xaranlan ?a.

•  Toxo figume 3.

•  Toxo minna 3, do toxo tinmanda 1.

•  ku tinmandi;

•  [n] tuyindan ni: ……………………………………………………………………, a do toxon su sukkene me yi ya.

•  Kobonsinde [‘]: sigirun filli ga na meeñi, i ga nta sefe baanen di, ……......................................................................

•  Toxo loogonte, kobonsinde.

•  ku yilla katta toxo loogonta tuyintanbalin ?a.

Yugon da jarinten Kari gunnen di. = = …………………………………

Gundo da leminen yanqi (wanqi). = = …………………………………

Lemunun daga naanun faayi. = = …………………………………

Ganda da konpen xobo. = = …………………………………………

Maamu da ton?un ko. = = …………………………………………

•  ku yilla katta toxo loogonta tuyinten ?a.

Gundo daga ciganteenu ya. = = ……………………………………

Wujeri da yille xoso. = = ……………………………………

Maadi da yaxare roxo. = = ……………………………………

Jaaba da bataaxe safa. = = ……………………………………

•  Kobonsinden ro ku yi, a rag a roono noqu be.

Ñan?e da in xeyi i kan di. = = ………………………………………

Yigon da i yaqen katu. = = ………………………………………

•  kobonsinden bogu ku yi, n'i tinmanten safa.

Banbi d'i xaliben kin'in ?a. = = …………………………………………

Tonbo d'i tan soppi t'an pandin ?a. = = ……………………………………

Masalankitti tunmundi

Gollanbo

Fatuma: Henda, Gundo, Taxine, xa wujomu!

Henda, Gundo, Taxine: majomu, xa wuyi kan moxo, xori toora ma wuyi?

Fatuma: majomu di, lemenun wuyi kan moxo?

Gundo: majomu. Ah! Fatuma, wuri Sirandu ñi wuunu de?

Fatuma: ke lemine ga d'inke tooro moxonbe wuri, na wuyen raqen raga t'i nta kuurunu. In m'a tu fowofo ga ñ'a yi wuri!!!

Henda: xori a ma muutinten de?

Fatuma: a wa ñaana ken ya yi.

Henda: o na yille ke ñaana goro taanu manime?

Fatuma: a ra wa ñaana sikko yi. Kanku, daga tamen wutu in na ke kori, an do xollen na ri d'an batte soronkonpen di. An n'a ko Saajo da ti an yinme na du yanqi, in wa gollo.

Taxine: sigi i na gondanmu ku do gollen suusa. Haawa xa da me deema.

Haawa: inke tanpinten ya ni lenki, anken xa?

Henda: oku ga da terende be ña wuri, ken yan d'inke tanpindi.

Seerande

•  ku jaabi bakka sefanlenmaaxu ke di.

•  soro manimen digaamu masalankitten noxon ?a?

•  Ko renmen wu wuri?

•  I na yillen ñaana goro taanu manime? Ti kon daga tamen wutu?

•  Gollaano ku na nellen ya ma suxuban ya?

•  ku tinmandi ti masala ke yi ;

•  majomu di, ………………………………………………….?

•  ...................……………………………………………………………………… ? a ra wa ñaana sikko yi.

•  ………………………………………………………….... Haawa xa da me deema.

Xanbanna

Golle

Gondanme

Xolle

Tame

Laha

Yillijura

Ñecce

korondanme

Soosonde

Korinde

Heesunde

Seerande

• i. sefo riiti gollanbo, gollaanan haajun ga kiñene ku beenu?

• ii. Sefe gollanbon kanma, do gollaano, a fo roxe lenkaccu 8?

Gonbon?e

SEEGA

Seegan ni : sefe ya, a ga sikki toxon batten di m'a sigiran ?a.

Seeganu ni: tunmu ya yi, nan « Du » do « Me ».

SEEGAN NOONUN NI :( 3) ya

1- seega kontonte xo: in, an, a, o, axa(xa), i.

2- seega tinmante xo: inke, anke, ake, oku, axaku(xaku), iku.

3- seega saagante xo: « Du » do « Me ».

Xo: in - sefaana o - sefaano

An - sefanlenma Axa - sefanlenmo

A - sefamaxe I - sefamaxo

•  « Du » seega ya, a ga saagene katta figumen ?a, ma gollen ga figumen yinme kanma xo : Maamu da du taaxundi.

•  « Me » seega ya, a ga sikki foonun filli do me naxa, ma gollen ga na giri kaaron filli ya xo: o da me xanu, i da me deema, o na me xara?undi.

SEEGAN GOLLU

Seegan wa ñaana fi be Digaamen di.

1- Figume xo: o wa gollini moxo siri. In wa dagana xara. an wa daga Amiriki. I da sanba katu.

2- Minna xo: Banta da in tiiga, Banbi da an katu. Banma da i maama.

3- Tinmanda xo: Takko yiraamun xeyi o yi, Maamu da letaran safa a yi.

4- Marandaana- (xerexerenda) xo: O kaara lin?en ya ni, A safanden siren ya ni, i likken xotten ya ni.

5- Xotonda- xo: Inke ken yige, anke ken yige, A ke ken yige, Oku kun fe.

« Du » do « Me » gollu:

1- Minna xo: Banta da du xara?undi, Maamu do Sediho da me wanqi.

2- tinmanda xo : a xooro ti du , a sigi ti du , i sigi ti me .

korosinde

- seega ke [du, me] ga na ri minna ; a na fin saamana ya kudayi. Xo: in da du xanu, a da du xoni, i da me ñonto.

- seega ke [du, me] ga na ri tinmanda; fin ñaana a saamana kudayi, xo : a xooro ti du, a daga ti du, i sigi ti me.

korosinde

1- Sefen nta joppene ti sigire [a, e, i, o, u], ganta seeganu do [ayi, iyo, anba].

2- Sigirun filli nta me ñiini, i ganta baana.

3- Kon?un filli nta karini me yi, i ganta baana, sigire gant'i do me naxa, ganta nuxunganke (nuxunkon?e) [n] do kon?u.

Seerande

•  ku jaabi ti an faamuyen ?a, gonbon?en di.

•  Seegan ni mani ya?

•  Seegan taxandun ni manime? I ko da xawansa baane su da?

•  Golle wa seegan ?a ba?

•  An na ti [iyo] gollen wa seegan ?a. Sigiranu sikki ko seegan da, d'i misaale?

•  Daga ku muuru masalankitti danginte ke di.

•  Seega tinmanto karagi, do seega kontonto tunmi, i ga nta baana.

•  Seega saaganten fillo, fi kiite1, fi kirinba1, fi koomante1.

•  Seega minna, seega figume.

•  Misaale riiti ku yi;

•  Seega figume.

•  Seega minna.

•  Seega maranda.

•  « Du » do « Me ».

•  Ku safandu tinmandi ti seeganun ?a;

•  In wa riini an ne xunbane, ……. wa …….. ban?en tu.

•  O daga xara daaru xa ……. ma daga, manin da …… kaba an wa ma daga.

•  Xa ri o n yige. ayi ………. yige. jaaxa …… yanda yiganden ke su yiga.

•  ……. ma yige gelli suxuba dullen faayi o karini.

•  ……. …... doxoto an xaran?en ?a, ma an na waale kita.

•  Silaamin renmen su xawa ……... xanunu, silamaaxun kanma.

•  Koonu ma yige ? ……………..

•  ku seeganu ro jongindi tonbo ku batten di: [ inke ken, oku, du, a, an, i, me, xa, xaku, in,].

•  koonun yige? ………..

•  Yiganden joxi. ………….. yige.

•  …… toxo …… do Ganda ya yi falle.

•  Yaxannun daga yanqandi, harisa ……… ma ri. …… rawa yigene, …… n da ri …… do ……... na yige.

•  Payi ga suhandini a da ….. boto ti mesellen ?a, m'a henneyen n'…… raga.

•  Fowofo ma sooninkon fi lin?'in da xo i ga …… deemana.

•  Seegan sigiranun bangandi ku misaalu di;

•  Oku yige gelli mexen seegun ga dangi ti saqo tanmi do karago [08:15], suxuba ke. ………………………

•  Wujeri d' a xeyi kaanun di gelli beeteyen bire. ………………………

•  O geden ji lin?en ni. Inke ken konto xenpe kitan'a yi. 1 ………………………... 2 …………………………….

•  Bangali da du joogi ti sagaaden ?a. ……………………………………

•  Payi do Asa da me xanu, hari nan xoto saaxen haabenun ?a. …………

•  Ke lemine xooro ti du , a do mara ma wuyi konpe di hari koota baane. ………….................

•  Xa da biiru ku taaxu me yi, i sigi ti me . ………………………………